DENEYİM

[ İng. experience, Fr. expérience, Alm. erfahrung, Yun. empeiria , Lat. experimentum; es. t. tecrübe] Duyu organları aracılığıyla dışarıdan, duygular yoluyla içeriden elde edilen bilgilere deneyim denir. Yetişkin bir kimse, hem başkalarının vardığı sonuçlarla ikinci... elden hem de kendi yaşadıklarından edindiği birikimle birinci elden deneyim kazanır. Belli bir zaman da edinilmiş tek bir izlenim deneyim sayılmaz; deneyimin geçmişte yaşanmış ancak hâlâ ilgili kimsenin belleğinde canlı kalmış bir dizi olay olması ve bunların gerçek bir durumla ilişkili olması beklenir. Deneyim, genellikle içsel ve dışsal olmak üzere iki kümede toplanarak ele alınır. İçsel deneyim, söz konusu kimsenin kendi zihinsel olaylarıyla ilgilidir; dışsal deneyim ise o kimsenin bilincinden ayrı düşünülür. Ancak, bu ayrım çoğunlukla kafa karıştırıcıdır. Çünkü estetik deneyimler gibi kimi deneyimler aynı anda iki kümenin de içine düşebilir. Gündelik yaşamda bir kimsenin bir nesneyi görmesi/deneyimlemesi o nesnenin gerçekte varolduğunu varsayarken, felsefede deneyim yalnızca bir olay ile bir kişi arasındaki ilişkiyi gösterir. Felsefe tarihinde deneyim çoğunlukla güvenilir bir bilgi kaynağı sayılmamıştır. Sözgelimi, Platon, algılarımızın güvenilmezliğinden hareket ederek deneyimlerimizin bizleri yanıltabileceğini vurgulamıştır. Öte yandan çağdaş felsefe akımları ondan “doğrudan” gerçekçiliğe bağlı düşünürler, “nesneler tam olarak bize göründükleri gibidir” düşüncesini savunduklarından deneyim bilgisine güvenirler. Deneyciler, deneyimi bütünüyle zihinsel diye nitelerlerken renk, koku, tat, ses gibi ikincil nitelikler söz konusu olduğunda bireysel yorumun başladığını vurgularlar. Usçular ise gelişkin deneyimin, karşımızda duran şeylerin yorumlanmasından çok, apriori olarak doğuştan geldiğini savunurlar; onlara göre deneyim ancak mantık aracılığıyla anlaşılabilir. Günümüz felsefelerinin biçimlenmesinde önemli bir yeri olan Immanuel Kant ise deneyimi, fizik dünyada varolanlar ile us ürünü ilkelerin bireşimi olarak tanımlayarak orta bir yol çizmiştir.